amargi dergi kış 2011 23.sayıda yayımlanan yazım
Kız kardeşini tanıyor musun?
…düşler alemine dal
yoksa bir slogan seni de deviriverir
onların kökleridir ağaçlar
ve rüzgar da rüzgardır)
yüreğine güven
denizler tutuşsa da
(ve aşkla yaşa
yıldızlar geri çekilse de)
geçmişi onurlandır
ama geleceği kucakla
(ve dans ederek bu düğünde
unutuver ölümü)
itibar etme bir dünyaya
hain ve kahramanlarla dolu olan
(çünkü tanrı kızları sever
bir de yarını ve toprağı)
e.e cummungis
Peki biz yeterince seviyor muyuz o kızları? En kadın halimizle, ya da yaşamın eril kaosuna uyumlanıp hepten kimliksiz bedenlere dönüştüğümüzde, yanı başımızda bir kız kardeşin soluğu duruyor mu? Onu ötelemeden, çelmelemeden, ya da kendimizi onun elinden düşmeden görebilmek… Sanırım kadın olabilmek, yeterince zorken aynı cümlede bir başka kadının elinden tutmak hepten külfete dönüyor gündelik yaşamın o bitimsiz telaşında. Oysa dünyayı güzelleştirmek, ya da “hayır, kötüye gidiyorsun; dur artık” diyebilmek için var olan sanatın, felsefenin içinde kadınlar hep bir aradalar. Üstelik 21. yy’da sanat özellikle kadınlar açısından söze girebilme cesaretlerini erkeğin hoşgörüsüne ve keyfine teslim olmaktan kurtarıp beslendikleri bir platforma dönüştü. Birikime ve özgüvene dayalı işler sanatın içine yepyeni, dinamik bir dil oluşturdu. Elbette yıllar boyu “öteki olma” halini sanat içinde dibine dek hissettikleri gerçeğiyle sinip köşeye çekilmek yerine, tam da şu anda sonuçlarını görmekte olduğumuz yaratıların zeminini sapasağlam kuran da onlar. Edebiyattan felsefeye, plastik sanatlardan görsel sanatlara kadınların hasır altı edilen bütün cümleleri yüzyılların suskunluğunu; karanlığı delercesine bölmeye başladı. Bunun bir anlamda bir birikimin patlayışı olduğunu söylemek, abartılı olmayacaktır. Yaratının her zaman coşkudan ve iri laflardan ibaret olmadığını; irkilten ve yer yer çok acıtan sanatsal çalışmalarla dillendirmeleri de tesadüf ya da el yordamı bir üslup değil. Baskılanma, ötelenme ve cümledeki yerlerinin hep bir eril güç tarafından belirlenmesiyle yoğrulan; alt metninde genelde bu öznel serüveni içeren çalışmalar elbette gülümsetmeyecekti. İzleyeni bir yanıyla ürperten; çokça düşüncede katmanlaşan bir labirente indiren bu yaratıların kimden dayanak alıp sözünü söylediği de önemlidir. En tekil, öznel çalışmanın içinde bile bir yol arkadaşlığının; kendine(!) tutunma çabasının izleri okunur. Bu genellikle bir başka kadının kardeşliğidir. Kadın, yeterince kendini gerçekleştirdiği anda yanına bir diğerini alır. Ya da tam tersi: bu gerçekleşme uğraşısı gizli/apaçık bir başka kadın bilincinden; hikayesinden beslenendir. Ortaya konan her yaratıyı; söz konusu komünal mantıkla, bir arada gerçekleştirmek yerine; salt bir başkasının kadın olma halinden güç alarak geliştirirler. Acının yerle bir ettiği, yolu bin bir çileyle tıkalı bir başka kadının, yaratmak bir yana kendine dair bir cümle kuracak hali bile olmazken sanatçının tavrı devreye girer. Onu kolundan tutup kaldırmak, “yaranı sahipleniyorum” demek, bu sanatçı üslubunun zemini oluverir. Kız kardeşliktir adı; ya da yol arkadaşlığı… Çok zaman bir adlandırmaya bile gerek yoktur; ortada capcanlı duran yaratı nesnesi hepsinin yerine konuşmaya başlar. Bu, kadınların tarih boyunca geçirdikleri aşamaların, tökezlemelerin kanıtı sayılabilecek yüzlerce ifade biçimine denk düşer. Yani bir kadının diğer kadına tutunuşu ne yenidir, ne de gelecekte son bulacaktır. Zira kendini önceleyen bir birey için sanatsal üslup, değişen algı ve ifade biçimine rağmen zihinsel-ruhsal bir aradalığı korumak zorundadır.
Konunun derinliği, bu yolda varlık gösterenin çokluğu göz önünde bulundurulduğunda sayılabilecek isimler de anlatının kendisi gibi yetersiz kalacaktır. Modern sanatın olanakları sayesinde, uçsuz bucaksız bir tarifler listesi, yol haritaları içinde, kadının hemcinsini kan bağından muaf bir kardeşlik söylemiyle ele aldığını görmek sevindiricidir. Yarasıyla baş başa bırakılanın dünya üzerindeki hükmünün sınırları ürkütse de, buna bazen tek bir cümleyle muhalif durabilen sanatçıların sayısı artmaktadır. Tarihe ilk kadın performans sanatçısı adıyla geçen, Mary Richardson’u, kız kardeşlik söyleminde özel bir yerde değerlendirmek gerekir. Öyle ya da böyle Mary’nin Londra Ulusal Müzesi’nde Suffragette hareketi lideri Emily Pankhurst’a destek vermek için gerçekleştirdiği eylemi bir kız kardeşlik hareketi olarak algılamak nasıl akla yatkınsa, ondan sonraki özgür ifade söylemini sürdüren kadınları bir akrabalık düşüncesine oturtmak da olasıdır. Yalın söylemle “destek” olma halinin cümledeki duygusal karşılığı olabilir pekala. Bir anlamda dahil olduğu wicca öğretisi gereğince önemli bir anlam içeren kız kardeşlik adlandırmasını, Mary Beth Edelson’un sadece kadınlara ait bir galeri kurma çabasında da okumak mümkün.
Özdeki çaba ve amaç korunarak bugün modern sanatın içinde apayrı değerlendirilebilecek bir noktaya erişildi. Bunun yaratı aşamasına eklemlenen yıkıcı meselelerle de bir ilişki içinde olduğuna dair alt metinler, çalışmalar üzerinde bir imzadır. Mary Richardson’un delice bir cesaretle giriştiği çaba, özünde büyük bir akıl ve vefa ilişkisi taşıyordu. Dolayısıyla o zamandan günümüze gerçekleşen değişim sürecinde büyük cesaretle yorumlanan işler azımsansanamaz. Body art’ın sınırlarının zorlanışı (Marina Abromovic, Orlan vs), söylemlerin daha keskin ve sert olduğu kendini malzeme kılarak happening art uygulamaları (Gina Pane, Şükran Moral, vs) ,ironi ve alaysılık içeren enstelasyonlar (Tracy Emin) geçmişten bugüne gelen sürecin kaydı gibidir. Özellikle bahsi geçen sanatçılar uyguladıklarıyla alt metinleri de bir o kadar sert olan çalışmalara imza attılar. Peki adı geçen ve elbette diğer sanatçıların happeninglerinde kadının kadın olma haliyle örtülü bir biçimde birbirlerine tutunduklarından söz edebilir miyiz? Sanatın postmodern süreci dolayısıyla bütün bunlar yoruma açıktır. Beslendikleri kaynak, coğrafya ve tarih içerisinde değerlendirilmelidirler. Ne var ki erkek egemen zihniyete, ayrı ayrı ama aslında bir bütün olarak direndikleri gerçeği, şüpheye yer vermez. İçlerinden Şükran Moral’e çok yakından bildiğimiz bir kaynaktan besleniyor olması dolayısıyla özellikle değinmek istiyorum. Onun performans, video art, fotoğraf çalışmalarında kadının bu coğrafyada hangi aşama ve tedirgin edici gerçekleşme süreçlerinden geçtiği apaçık okunmaktadır. Kolay kolay cesaret edilemeyecek performanslarının yanı sıra fotoğraflarla da ele aldığı çok iyi bildiğimiz kadına yönelik şiddet ve baskılama öyküsünü sertçe dile getirir. Çekincesi yoktur; bu zaten sanatın olmazsa olmazıdır; öte yanda izleyiciyi de çekincelerden soyunmaya zorlar. Tereddütte kalanın kendiyle hesaplaşacağı, çok katmanlı izler bırakır ardında. Dolayısıyla bu yapıtlarda diğer kadınları sahiplenen, kendiyle yol almaya çağıran bir ifade söz konusudur. Bu durum, Mary Richardson’un dönemi için oldukça riskli aktivitesiyle dolaylı bir ilişkisi olduğu varsayımına dayanabilir. Ne var ki sanatçının çalışmalarından irkilenler sadece erkekler değil; hemcinsleridir aynı zamanda. Görsel ve işitsel algıya doğrudan dokunan bu çalışmalara tanıklık eden kimi kadınlar, yüzleştikleri şeyin kendi gerçekleri olduğunu kabul etmek yerine tedirgin olurlar. Bu da yazgısını kız kardeşinden muaf tutan, apaçık ondan korkan; hatta gerektiğinde onu yaralayan bir ihanetin resmidir. Kadın söz söylemeye başladığında kız kardeşleri adına konuşan; ama ilk ve belki de en acı eleştiriyi yine ondan almaya razıdır. Bu bir yazgının mirasıdır, şiirdeki Tanrının sevdiği kızlar birbirlerini sevmekte çekincelidir çok zaman. Buna rağmen yaratının, düşünsel aktivitenin kendini gerçekleştirme çabası uslanmaz bir cesaretle daima yeni formlar eşliğinde var olmaya devam ediyor. Şükran Moral’ın korkuyla gölgelenmesine izin vermediği sert hikayeleri, kendi kız kardeşlerinin dile getiremediği bir köşe kapmacayı anıştırması bundandır. Tanrı kızları sever; ya diğer kızlar?
Bütün bunların üzerine, kavramsal sanatın karmaşık koridorlarından çıkıp tuvale, boyayla ve ışıkla düşen bir anlatıma bakalım: Zerrin Tekindor’ un “iki kız kardeş” isimli çalışmasında bütün bu süreci irdeleyen bir yalın ve dokunaklı bir tasvir ortaya çıkar. Sanatçının resimlerindeki yaşayan diğer bütün kadınları gibi capcanlı durur iki kız kardeş. Biri diğerinin önünde durup kollarını açar ve geride kalanı kollar. Kavramsal olarak yıllardır ifade edilmeye çalışılan durum, Tekindor’un renkleri içinde ete kemiğe bürünmüştür. Kız kardeşliğin, bir diğerini “her koşulda” sahiplenmesine dair çok dokunaklı bir resimdir bu. Sanatın, diğer söylemlere görece üstün gelişi bundandır. Göz gördüğünü inkar edemez. Sözcükleri unutup, konuşmaları yok sayanın, gözleriyle gördüğü şey aklında mutlaka bir iz bırakır. Bütün sanatsal sunumlarda yapılan şey budur ve ne denli zorlayıcı, irkiltici de olsa derdini bir yerlere kazımayı başarır.
AYŞE SAĞLAM
